Soms verraden titels meer dan we op het eerste gezicht vermoeden. In deze dichtbundel lijkt het oog van een gedicht niet het begin, maar het eindpunt van een nauwgezet schrijfproces. Ze hebben de fijnzinnigheid van iemand die zijn teksten tot het uiterste doorgrondt en van daaruit de essentie in een enkel woord weet te vangen en toch weet te verrassen. Wat volgt is, in essentie, het resultaat van een persoonlijke lectuur van een tiental (taal)composities uit de bundel.

“We herkennen de lucht uit eerdere valpartijen,
Lezen sporen die ouders in ons achterlaten.”

De Proloog van Filigraan, dichtbundel van Steven Van Der Heyden, ademt de belofte van een tocht: een existentiële afdaling eerder dan een vrijblijvende zondagswandeling. Lucht, drager van dromen of ambities, herinnert hier aan ‘valpartijen’. En het beeld van Breughels Icarus komt voor ogen: een lichaam verdwijnt uit het beeld, terwijl de wereld onverstoorbaar verder ploegt en vist. Hier is het niet de zon die verbrandt, maar het verleden dat sporen nalaat in het lichaam, onder de huid, In een mens.

“We zijn gekwelde atomen met een ingebouwd einde
een losse constructie, haarscheuren in ieder van ons.”

De mens is een eindig geheel van materie met een beklemmend bewustzijn.

Terwijl Breughel buitenstaander blijft en getuigt van de eenzaamheid en pijn van de mens, schrijft Steven Van Der Heyden vanuit een innerlijkheid die zich schuilhoudt achter maskers, zich verliest in spiegelpaleizen en verdwaalt in “oerwoud(en) aan gedachten”. Het leven lijkt te bestaan uit een uiterst fragiel evenwicht, waarin haarscheuren onvermijdelijk zijn en waarbij alleen droom en verbeelding soelaas brengen.

Maar ook daar, in een schuilplaats voor kwetsbaren, lijkt het gevoel van veiligheid niet voldoende. Geen vorm is leeg genoeg is indringend en ronduit rauw. De openingsregel “Ik beraam een aanslag op mezelf” laat er geen twijfel over bestaan: doelbewust wordt een daad van zelfdestructie overwogen. Het lijden is onzichtbaar (“Verdwijnen doe ik in het volle zicht”), terwijl het lichaam wordt bestraft, gemarteld zelfs: “hoopje botten”, “kaal geschraapt”, “splinters in eigen vingers”, de buik vol “weerhaken” die geen hongergevoel meer wil.

Toch keert de titel van het volgende deel — Liever zijn we schuilplaats — het perspectief om. Tussen de splinters, het bot, de honger, groeit een onverwachte andere beweging. Na de wil tot zelfvernietiging klinkt een nieuw verlangen, niet om te ontsnappen, maar om van betekenis te zijn. Waar de ik-figuur eerder zelfbescherming zocht, stelt hij zich nu open als toevlucht voor een ander. Niet als redding, maar als gebaar, vanuit kwetsbaarheid.

Hier tekent zich een vorm van zingeving af: niet in grootse woorden of zekerheden, maar in het willen zijn van een veilige ruimte. Een stil antwoord op een wereld die vaak te hard, te luid, te onverschillig is.

De titel, Jij en ik, klinkt in eerste instantie als een lied over veilige havens en warme nesten. Maar al snel blijkt dat de verbondenheid slechts schijn is. ‘Jij en ik’ worden voorgesteld als “twee cirkels”, “twee sporen”, figuren die naast elkaar bestaan, maar elkaar nooit volledig raken.

Wat eerst lijkt op zorg en nabijheid, verandert in zelfopoffering. De ik-figuur cijfert zichzelf weg, noemt zich “een kladversie van mezelf”, een tijdelijke, onafgewerkte schets tegenover de ander. Alleen de stem vormt “een raakvlak”. Maar zelfs die poging tot nabijheid blijft vruchteloos: “de sporen komen nooit samen.” En de ik-figuur voorspelt voor zichzelf een onhoudbare zelfvervreemding. De slotregel, “blijf, zolang jij ons aankunt” balanceert tussen uitnodiging en ultimatum. Er klinkt een diep verlangen naar verbinding, maar ook een breekbare voorwaarde tot echtheid, zonder zelfverloochening. Het ‘ons’ vraagt geen versmelting, maar een eerlijke confrontatie met de complexiteit van twee afzonderlijke mensen.

Het geheugen van handen roept een rijk, subtiel beeld op dat zowel lichamelijk als emotioneel geladen is. Herinnering is niet alleen een niet-tastbare gedachte, maar schuilt ook in het lichaam, in een gebaar, in een aanraking, in wat handen deden of nalieten te doen.

“Nooit verdwijnen we uit wat ons vooraf gaat”. Het klinkt als een lucide berusting. Het resoneert diep met thema’s van overerving (‘slechte gewoontes’) van een verleden (‘oude verhalen’). In combinatie met beelden van verkrampte vingers door koude en het zoeken naar houvast, onthult het gedicht een existentiële strijd met wat voorafging, én een bewustzijn van de onvermijdelijke verbondenheid met dat verleden.

Een enthousiaste Prometheus stal het vuur van de goden en schonk het aan de mens. Als straf is de Titaan gedoemd tot eeuwige pijn. Zo ook de mens? Terwijl het vuur van de mythe spettert, suggereert het gedicht Vuur, een leerproces met draken, rook, as en verwoeste aarde. Het vuur is smeulend, moet gevoed worden “met vonken van steen op steen”. Het is geen godsgeschenk. Eerder een constante inspanning voor blijvende standvastigheid.

Spoorzoeker verwoordt beeldend de melancholie en het mysterie van vervlogen tijden. Is het “de straat [die] dit stoffige huis [bewaart]” of het geheugen van de dichter? Onuitwisbare, mooie en zintuiglijke herinneringen uit kindertijden dringen zich ritmisch op, met geur van tabak en vlaai. Maar het stopt plots (“Hier loopt het spoor dood”). Wat gebeurde maakt van het huis een plek, ontdaan van vreugde, en onschuld (“het beroofde land”). En een zorgeloze tijd sputtert op een zomerfiets. Grootouderlijk huis en Interieur, statige titels, onthullen filmische beelden van eenzaamheid, ziekte en aftakeling. In de haard ligt as en nestelen vogels. Alleen het hart herinnert zich meubilair, oude foto’s, boeken, kookpotten, glazen bollen. Daar leeft nog, als smeulend vuur, de “nestplek waar levens samenkomen”.

Verrassend schuilt het Prometheïsche vuur in een boom en meer bepaald de Knotwilg. Als een rots in een branding heeft hij doorweekte voeten, groeven en holtes. Zijn wonden zijn nu een bron van ontkieming en groei waarna het licht weer kan worden opgenomen. Hij is de standvastigheid, weerwind tegen zelf- vervreemding in de stormen van een leven.

Ik, Giacometti? En ik begrijp nu ten volle wat een gedicht kan zijn: “een geschraapte materie” tot een schoonheid die zich niet meteen prijsgeeft. De gedichten vormen het kunstig smeedwerk van het Filigraan. Ontdaan van alle ballast slaagt het er meesterlijk in te verwoorden wat niet (kan) gezegd word(en)t.

Wie zich waagt aan deze bundel, treft geen vrijblijvende woordkunst. Steven Van Der Heyden toont zich beheerst, bijna ingetogen, in zijn blik op de mens, onvolmaakt, breekbaar en tegelijk onmisbaar. Zijn werk ademt de overtuiging dat de ander onontbeerlijk is om onszelf te begrijpen. De titels functioneren hierbij niet als label, maar als lens: ze scherpen de blik en onthullen tegelijk diepere lagen van een gedicht.

Bea de Pauw, augustus 2025
Auteur en essayiste